Jason Bush, Adran Seicoleg, Aberystwyth University.
jeb64@aber.ac.uk
Beth yw methodoleg Q?
Mae methodoleg Q, a ddatblygwyd gan William Stephenson, yn ffordd o astudio safwbyntiau goddrychol (Stephenson, 1935; Stephenson, 1953). Mae’n gwneud hyn drwy nodi’r safbwyntiau cyffredin sy’n bodoli ar bwnc yn ogystal â dangos meysydd lle y ceir consensws ac anghytundeb rhwng y safbwyntiau hyn. Mae’n gwneud hynny trwy broses o’r enw didoli Q, lle mae cyfranogwyr yn rhoi cyfres o ddatganiadau mewn trefn ar grid, yn ôl pa mor ddeniadol yw’r safbwyntiau hynny iddynt (gweler Ffigur 1). Dadansoddir y rhain wedyn drwy ddefnyddio dadansoddiad ffactorau fesul-unigolyn i ddod o hyd i glystyrau o safbwyntiau cyffredin y gellir eu dehongli’n ansoddol wedyn.
Ffigur 1 – enghraifft o grid didoli Q
Beth mae methodoleg Q yn galluogi ymchwilwyr i’w wneud?
- Mae methodoleg Q yn addas ar gyfer pynciau lle nad oes gan ymatebwyr naratif y gellir ei lunio yn hawdd (Baker et al., 2006).
- Nid yw’n dibynnu ar allu’r ymatebwyr i ‘mynegi rhesymeg gyson neu gydlynol’, yn hytrach, mae’n cael ei ddangos trwy ffactorau sy’n dod i’r amlwg yn naturiol (Baker et al., 2006, t. 18; Brown, 1980; Peritore, 1989).
- Mae didoli Q yn golygu bod y cyfranogwyr yn gallu cymryd rôl fwy gweithredol ac mae’n rhoi rhyddid iddynt ystyried pwnc o’u safbwynt eu hunain. (Rhoddwr, 2001).
- Mae methodoleg Q yn cynyddu’r siawns o bortreadu meddwl gwirioneddol y cyfranogwyr ac yn golygu bod safbwyntiau mwyafrifol a lleiafrifol yn agweddau’r cyfranogwyr yn gallu dod i’r amlwg o’r set ddata. (Lundberg et al., 2020; Pike et al., 2015).
- Mae Q yn caniatáu canlyniadau annisgwyl, gan mai’r ymatebydd sy’n rheoli’r broses gategoreiddio (Baker et al., 2006).
Defnyddio methodoleg Q mewn ymchwil i Drafnidiaeth
Defnyddiwyd methodoleg Q yn y gorffennol wrth ymchwilio i drafnidiaeth mewn amrywiaeth o feysydd megis hygyrchedd cerbydau awtomataidd, safbwyntiau ar drafnidiaeth sy’n gyfeillgar i’r amgylchedd, bodlonrwydd teithwyr ar deithiau bws hir.
Gellir defnyddio methodoleg Q i archwilio pa ffactorau a allai fod yn bwysig wrth ddefnyddio trafnidiaeth. Defnyddiodd Steg et al. (2001) fethodoleg Q mewn astudiaeth a ganfu fod dwy agwedd yn esbonio pam mae defnyddio car mor ddeniadol i bobl, sef ffactorau cyfryngol wedi’u rhesymegu (diogelwch, perchnogaeth) yn ogystal â ffactorau symbolaidd-affeithiol (gwefr, bri, gwerth, rhyddid, cyfleoedd). Defnyddiwyd methodoleg Q i nodi themâu allweddol mewn teithio ar fysiau rhwng dinasoedd. Daeth dwy thema wahanol i’r amlwg, un yn ymwneud â diogelwch teithio, amser teithio a pha mor hawdd oedd cyrraedd yr orsaf, a’r llall yn ymwneud â chysur y daith, gan dynnu sylw eto at bwysigrwydd ffactorau cyfryngol a’r rhai mwy affeithiol o ran teithio (Gangi et al., 2021).
Gall methodoleg Q fod yn ddefnyddiol ar gyfer didoli agweddau a gwerthoedd sy’n ymwneud â chynllunio at y dyfodol. Defnyddiodd Gonzalez-Gonzalez (2022) fethodoleg Q (gyda’r dechneg castio yn ôl) i edrych ar weledigaethau ar gyfer dinasoedd di-yrrwr yn y dyfodol, gan ddod o hyd i dair gweledigaeth: un yn canolbwyntio ar fannau trefol o ansawdd uchel a symudedd gweithredol; gweledigaeth fwy dyfodolaidd a mwy cymdeithasol a; gweledigaeth fwy confensiynol ac yn nes at fusnes fel arfer. Defnyddiwyd methodoleg Q mewn astudiaeth gan Zhou (2020) i edrych ar effeithiau cymdeithasol cerbydau hunan-yrru, lle y daethpwyd o hyd i dair ffrâm ar gyfer yr effeithiau posibl: (1) gan y bydd Cerbydau Awtonomaidd yn fwy cysurus a chyfleus, fe fydd pobl yn byw ymhellach i ffwrdd o ganol y dref, (2) yn y tymor byr, bydd Cerbydau Awtonomaidd yn cynyddu gwahaniaethau cymdeithasol ond dros amser byddant yn dod ar gael i bawb, a (3) bydd gwelliannau mewn trafnidiaeth ac effeithiau amgylcheddol oherwydd Cerbydau Awtonomaidd yn gwella deinameg economaidd dinasoedd.
Gellir defnyddio methodoleg Q hefyd i ddidoli pobl i gategorïau ar sail eu hymatebion. Defnyddiodd Raje (2007) fethodoleg Q i ddatblygu proffiliau o bobl ar sail trafodaethau ynghylch trafnidiaeth o ran sut y deallwyd trafnidiaeth a chynhwysiant cymdeithasol. Canfu Cools et al. (2009) fod pedair disgwrs wrth wraidd trafnidiaeth amgylcheddol gynaliadwy: teithwyr sy’n defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus fel elfen drechol; teithwyr amgen sy’n ddibynnol ar geir, teithwyr sy’n edrych ar ddefnyddio cludiant cyhoeddus fel rhywbeth cadarnhaol, a theithwyr y mae’n well ganddynt ddefnyddio eu ceir. Defnyddiodd Krabbenborg et al (2020) fethodoleg Q i ddod o hyd i farn pobl ar dalu i ddefnyddio ffyrdd trwy ofyn i ymatebwyr roi mewn trefn ddadleuon goddrychol, oedd wedi’u tynnu o’r ddadl gyhoeddus ar y pwnc. Nodwyd pedair thema a enwyd ganddynt, sef: Y llygrwr ddylai dalu, Canolbwyntiwch ar ddewisiadau amgen teg, Pa fantais sydd iddi i mi?, a Pheidiwch ag ymyrryd. Gellir gweld o’r math hwn o ddadansoddiad yn union sut y gellir defnyddio’r canfyddiadau i helpu llunwyr polisi i fframio ymyrraeth. Ar sail y dadansoddiad ar Gerbydau Awtonomaidd, daeth Lee and Ahn (2020) o hyd i 4 math o ddefnyddwyr i’r dechnoleg: Cefnogwyr brwd, sydd â llawer o hyder mewn Cerbydau Awtonomaidd ac a fydd yn barod iawn i’w prynu; Math sy’n derbyn technoleg, â rhywfaint o bryder, ond yn gyffredinol yn fodlon derbyn y bydd y dechnoleg yn gweithio yn y pen draw; Yn anfodlon â thechnoleg yn gyfan gwbl, ac yn anfodlon eu prynu; ac yn olaf, Math sy’n bryderus wrth dderbyn technoleg, grŵp sy’n arbennig o bryderus y bydd y dechnoleg awtonomaidd yn methu wrth yrru.
Mae ymchwil sy’n darparu sylfaen i ddeall sut mae pobl yn gweld trafnidiaeth a’i werthfawrogi yn rhywbeth sydd â gwir botensial i effeithio ar drafnidiaeth o ran polisi ac yn ymarferol. Mae trafnidiaeth yn aml yn faes lle mae anghenion gwahanol ddefnyddwyr yn cystadlu â’i gilydd. Fe allai fod yn ddefnyddiol iawn deall y gwahanol safbwyntiau, canfyddiadau a gwerthoedd sy’n sail i’r anghenion hynny er mwyn datblygu camau ymyrryd er mwyn newid ymddygiad pobl. Mae methodoleg Q yn ffordd o roi trefn ar ganfyddiadau ac agweddau pobl, gan nodi’r prif elfennau sy’n rhwystro neu’n hwyluso rhwybeth, gan helpu llunwyr polisi i roi polisïau newid moddol ar waith yn llwyddiannus ac fe allai hynny annog pobl i newid i ddulliau mwy cynaliadwy o deithio.
Darllen pellach ar fethodoleg Q
Brown, S. R. (1980). Political Subjectivity: Applications of Q Methodology in Political Science. Yale University Press.
McKeown, B., & Thomas, D. (1988). Q methodology. Sage.
Watts, S., & Stenner, P. (2005) Doing Q methodology: theory, method, and interpretation. Qualitative Research in Psychology, 2(1), 67-91.
Watts, S., & Stenner, P. (2012). Doing Q Methodological Research: Theory, Method & Interpretation. Sage.
Cyfeirnodau
Baker, R., Thompson, C., & Mannion, R. (2006) Q methodology in health economics. Journal of Health Services Research & Policy, 11(1), 38-45.
Brown, S. R. (1980). Political Subjectivity: Applications of Q Methodology in Political Science. Yale University Press.
Donner, J. (2001) Using Q-sorts in participatory processes: an introduction to the methodology. Yn R. Krueger, M. Casey, J. Donner, S. Kirsch, & J. Maack (Gol.), Social analysis. Selected tools and techniques (Cyf. 36, tt. 24-49). Banc y Byd.
Ganji, S.S. Ahangar, A.N., Awasthi, A. & Bandari, S.J. 2021, Psychological analysis of intercity bus passenger satisfaction using Q methodology, Transportation Research Part A: Policy and Practice, 154, 345-363, ISSN 0965-8564,
González-González, E., Cordera, R., Stead, D. & Nogués, S. (2023) Envisioning the driverless city using backcasting and Q-methodology, Cities, Cyfrol 133, 104159 ISSN 0264-2751, https://doi.org/10.1016/j.cities.2022.104159.
Krabbenborg L., Molin E., Annema J.A. & van Wee B. (2020) Public frames in the road pricing debate: A Q-methodology study. Transport Policy. ;93:46–53. doi: 10.1016/j.tranpol.2020.04.012
Lee, Y.J. & Ahn, H. (2020)A study on the Users’ perception of autonomous vehicles using Q methodology. The Journal of the Korea Contents Association, 20 (5) , tt. 153-170, 10.5392/JKCA.2020.20.05.153
Lundberg, A., de Leeuw, R., & Aliani, R. (2020). Using Q methodology: Sorting out subjectivity in educational research. Educational Research Review, 31, 100361.
Peritore, N. P. (1989). Brazilian Party Left Opinion: A Q-Methodology Profile. Political Psychology, 10(4), 675-702.
Pike, K., Wright, P., Wink, B., & Fletcher, S. (2015). The assessment of cultural ecosystem services in the marine environment using Q methodology. Journal of Coastal Conservation, 19(5), 667-675.
Rajé F. (2007), Using Q methodology to develop more perceptive insights on transport and social inclusion, Transport Policy, 14,6, 467-477, ISSN 0967-070X, https://doi.org/10.1016/j.tranpol.2007.04.006.
Steg, L. Vlek, C. & Slotegraaf G. (2001) Instrumental-reasoned and symbolic-affective motives for using a motor car, Transp. Res. Part F: Traffic Psychol. Behav., 4 (3) (2001), pp. 151-169, 10.1016/S1369-8478(01)00020-1
Stephenson, W. (1935). Technique of Factor Analysis. Nature, 136(3434), 297-297.
Stephenson, W. (1953). The study of behavior; Q-technique and its methodology. University of Chicago Press.
Zhou Q. (2020) Analysis of social effects of autonomous vehicles, Academic Journal of Engineering and Technology Science, 3 (1) , tt. 65-74, 10.25236/AJETS.2020.030109